راهنمای خوره‌های ادبیات ژانری

لینک خرید کتاب از سایت پریان

مشخصات کتاب:

راهنمای خوره‌های ادبیات ژانری

تیراژ چاپ اول: ۵۰۰ نسخه

ناشر: پریان

شابک: ۱ -۷۰-۷۰۵۸-۶۰۰- ۹۷۸

نویسنده: کتاب نویسنده‌ی واحد ندارد، بلکه گردآوری و ترجمه‌ی مطالب از منابع مختلف است. عمده‌ی مطالب از سایت Tvtropes و Bestfantasybooks و bestsciencefictionbooks و besthorrornovels.com جمع‌آوری شده‌اند. 

مترجم: فربد آذسن (Farbod Azsan)

ویراستار: فرزاد فربد

قیمت:۲۲۰،۰۰۰ تومان (کتاب سه جلد است، ولی جلدها به طور جداگانه فروخته نمی‌شوند).

نوع جلد: شومیز

تعداد صفحات: ۸۱۶ صفحه

سبک: کتاب مرجع

بالاخره بعد از سال‌ها انتظار کتاب «راهنمای خوره‌های ژانری» منتشر شد و از شنبه (مصادف با ۲۹ خرداد ۱۴۰۰) در سایت پریان (که لینکش بالا قرار داده شده) در دسترس قرار می‌گیره و در هفته‌ی جاری در کتابفروشی‌ها پخش می‌شه. من نسخه‌ی اولیه‌ی این کتاب رو اواخر سال ۲۰۱۴ به نشر پریان تحویل دادم و از اون موقع کتاب در حال گسترش یافتن، بازبینی شدن و ویراستاری بوده تا بالاخره در اواسط سال ۲۰۲۱ منتشر بشه. هم من، هم آقای فرزاد فربد، مدیر نشر پریان، وقت زیادی روی کتاب گذاشتیم و کمال‌گرایی بی‌نظیر آقای فربد، که توی فضای نشر ایران کمیابه باعث شده سطح استاندارد کتاب و مجموعه خیلی بیشتر از حدی باشه که حتی خودم، به‌عنوان یه فرد کمال‌گرا، مدنظر داشتم. بنابراین لازمه از ایشون تشکر کنم.

در ادامه مقدمه‌ای که برای کتاب نوشتم، و در خود کتاب هم موجود هست، نقل‌قول می‌کنم، چون تمام اطلاعات موردنیاز درباره‌ی کتاب رو منتقل می‌کنه.

پیش‌گفتار

آثار داستانی گمانه‌زن[۱]  یک چترواژه است که به آثار داستانی فانتزی، علمی‌تخیلی و وحشت اطلاق می‌شود. همچنین عبارت «گمانه‌زن» به آثاری اطلاق می‌شود که شاید نتوان در این سه گروه دسته‌بندیشان کرد، ولی حس عجیب و خیال‌انگیزی به مخاطب القا می‌کنند.

عبارت «گمانه‌زن» در ابتدا برای این به‌وجود آمد تا برخی نویسندگان و آثاری را که سعی داشتند مرزهای علمی‌تخیلی را گسترش دهند، از علمی‌تخیلی «بشقاب‌پرنده‌ای» متمایز کند. این عبارت به‌خصوص در باب توصیف آثاری که از چند زیرسبک مختلف تاثیر پذیرفته‌اند کاربرد دارد. به‌طور کلی، هدف آثار داستانی گمانه‌زن باز کردن ذهن مخاطب و درگیر کردن آن با ایده‌ها و مفاهیمی است که در آثار داستانی غیرگمانه‌زن (آثاری که با واقعیت سروکار دارند) زمینه برای مطرح شدنشان فراهم نیست. این ژانر دنیایی را به مخاطب عرضه می‌کند که علاوه بر عناصر آشنا، شامل عناصر عجیب و ناآشنا نیز هست؛ دنیایی خیالی که با واقعیت ارتباط دارد، ولی از آن فراتر می‌رود و چیزی را در آن تا حدودی تغییر می‌دهد؛ این چیز، از یک اصل علمی گرفته تا هویت انسان، متغیر است.

بسیاری از مطالب این کتاب، مثل تعریف پیرنگ[۲] و بن‌مایه[۳] و زمینه[۴]، جزو مشخصه‌های تمام آثار داستانی هستند و به سبک یا جریانی خاص تعلق ندارند، ولی برخی مطالب دیگر مانند معرفی فلبوتینوم و اتحاد پنج‌نفره، به آثار گمانه‌زن اختصاص دارند و در ادبیات جریان اصلی از جایگاه قابل‌توجهی برخوردار نیستند. در واقع می‌توان گفت که این کتاب، با وجود این‌که منحصراً به آثار گمانه‌زن نمی‌پردازد، تمرکز ویژه‌ای روی آن‌ها دارد و به همین دلیل است که تعریف این عبارت اولین چیزی‌‌ست که در پیش‌گفتار به آن اشاره شد.

جریان به نگارش درآمدن و چاپ کتاب

تقریباً سه سال پیش برای اولین بار با وبگاه تی‌وی تروپس [۵]آشنا شدم؛ وبگاهی که به آنالیز و معرفی عناصر داستانی (یا به قول خودش tropeها) و نحوه‌ی به‌کار گرفته شدن آن‌ها در آثار داستانی می‌پردازد. این وبگاه، همان‌طور که از نامش پیداست، ابتدا فقط در حوزه‌ی آثار داستانی تلویزیونی فعالیت می‌کرد، ولی دامنه‌ی مدیوم‌های تحت‌پوشش خود را به‌تدریج گسترش داد و نهایتاً بیش از پنجاه مدیوم شناخته‌‌شده از جمله ادبیات، کامیک، سینما، تئاتر، انیمیشن، بازی‌های ویدیویی، انیمه، مانگا، مَنهُوا، وب‌ویدیو، وب‌کامیک، تصنیف، تبلیغ، قصه‌های پریان، فن‌فیکشن، موسیقی، موزیک ویدیو، کشتی کچ، بازی‌های رومیزی، لایت ناول، ویژوال ناول، وبسایت‌های اینترنتی و حتی حوادث تاریخی واقعی را نیز دربرگرفت. نگرش نو و منحصربه‌فرد وبسایت نسبت به مبحث تشریح داستان، گستردگی فوق‌العاده و حال‌وهوای غیررسمی و بذله‌گویانه‌ی آن و کنار هم قرار دادن عناصر نو و ابداع‌شده توسط خود وبگاه و اصول و قواعد کهنه و بنیادین چندهزارساله و استفاده‌ی کاربردی از آن‌ها برای شرح دادن انواع و اقسام آثار داستانی با دامنه‌های مخاطب بسیار متفاوت، برای من به‌شدت جذاب و مفید بود. برای همین تصمیم گرفتم هر هفته یکی از صفحه‌های آن را ترجمه کنم و در وبلاگم قرار دهم. این تصمیم با قرار گرفتن اولین معرفی‌نامه (قهرمان بایرونی) در هشتم فروردین ۱۳۹۲ کلید خورد و با قرار گرفتن پنجاهمین و آخرین معرفی‌نامه (روده‌درازی) در بیست‌ونهم اسفند همان سال موقتاً به پایان رسید. این سری معرفی‌نامه‌ها با استقبال آن‌چنانی و فراگیری مواجه نشدند، ولی همان بازخورد مثبت و محدودی که دریافت کردم، برایم رضایت‌بخش بود و با توجه به این‌که خودم هم قلباً به مفید بودن مطالب اعتقاد داشتم، تصمیم به چاپشان گرفتم تا بلکه دامنه‌ی مخاطبشان افزایش پیدا کند. البته در ابتدا خیلی به وقوع این اتفاق امیدوار نبودم، ولی خوشبختانه پس از برقراری تماس با مدیر محترم انتشارات پریان، آقای فرزاد فربُد، در مرداد ۱۳۹۳ و معرفی کار، ایشان برای چاپ کتاب به بنده چراغ سبز نشان دادند و بنابراین، با خیال راحت به گسترش  و ویرایش کار مشغول شدم، تا جایی‌که حجم کار نهایی که نتیجه‌ی آن را پیشِ رو دارید، به پنج برابر حجم اولیه‌ی خود که در وبلاگ منتشر شده بود، رسید.

محتویات کتاب

این کتاب از دو قسمت تشکیل شده است.

قسمت اول: با توجه به تمرکز ویژه‌ی این کتاب روی آثار گمانه‌زن، معرفی زیرگونه‌های آن نیز ضروری به نظر می‌رسید. قسمت اول کتاب به معرفی زیرگونه‌های فانتزی، علمی‌تخیلی و وحشت اختصاص دارد که از سه وبسایت خواهر:

WWW.BESTFANTASYBOOKS.COM
WWW.BESTSCIENCEFICTIONBOOKS.COM
WWW.BESTHORRORNOVELS.COM

به فارسی ترجمه شده‌اند (تعریف گمانه‌زن نیز که در ابتدای پیش‌گفتار آورده شد، برگرفته از همین وبسایت‌ها است).

قسمت دوم: این قسمت معرفی‌نامه‌ی شصت عنصر داستانی است که از وبگاه تی‌وی تروپس برگرفته شده است. البته این شصت عنصر داستانی صرفاً شصت عنصر داستانی خشک‌وخالی نیستند، چون در هریک از آن‌ها، خلاصه‌ی یک سری عنصر داستانی دیگر نیز گنجانده شده است؛ اغلب در قالب فهرست‌هایی که با خط تیره مشخص شده‌اند. به عبارتی جلوِ قریب به اکثریت این خط‌تیره‌ها مفهوم کلی یکی از صفحات تی‌وی تروپس به‌طور فشرده خلاصه شده است.

میزان اعتبار منابع استفاده‌شده در کار

شاید این حقیقت که این کتاب به‌کلی از منابع اینترنتی جمع‌آوری شده است، در نظر بسیاری آن را نامعتبر و بی‌ارزش جلوه دهد، ولی قبل از هرگونه قضاوتی لازم است به یک سری نکته اشاره شود.

آثار داستانی گمانه‌زن و ادبیات ژانری، با وجود (یا شاید به‌خاطر) پرطرفدار بودن، همواره از جانب پژوهشگران و نظریه‌پردازان آکادمیک با بی‌مهری مواجه شده‌اند و میزان فعالیت‌های آکادمیک راجع به آن‌ها با میزان فعالیت‌های آکادمیک راجع به آثاری که پسوند «جریان اصلی» یا  «فاخر» را یدک می‌کشند، قابل‌مقایسه نیست. البته این تعصب به‌تدریج در حال کاهش است و حتی در مقطع کارشناسی ارشد، رشته‌ی مطالعات علمی‌تخیلی در دانشگاه‌هایی چون لیورپورل، کانزاس، پکن و… تدریس می‌شود، ولی با این‌حال این گونه هنوز به یک پذیرش عمومی دست نیافته است. این بی‌مهری از جانب دنیای آکادمیک، به طرفداران متعدد و وفادار آثار داستانی گمانه‌زن اجازه داده است خودشان برای شناخت و تجزیه و تحلیل آثار داستانی مورد علاقه‌شان دست‌به‌کار شوند و با توجه به حضور پررنگشان در دنیای آنلاین، اینترنت به  بستر فعالیتشان تبدیل شده است. یکی از این فعالیت‌ها که بسیار مثمرثمر واقع شده و به شهرت دست پیدا کرده است، همین وبگاه تی‌وی تروپس است؛ وبگاهی که علاوه بر استفاده از  مفاهیم تثبیت‌شده، محتوا و طبقه‌بندی‌های نو نیز ارائه می‌دهد و به‌خاطر ماهیت اینترنتی خود و ضمیر جمعی حاکم بر آن، به درجه‌ای از گستردگی رسیده است که فعالیت‌های فردی و جمعی در قالب کتاب (از جمله نمونه‌ی فعلی که فقط میزبان یک سری منتخبات است) حتی قادر به نزدیک شدن به آن نیستند. درست است که تی‌وی تروپس و به‌طور کلی بیشتر وبگاه‌های مشابه ماهیت و رویکردی آکادمیک ندارند، ولی این بدان معنا نیست که مطالب آن‌ها از اعتبار برخوردار نیست. تی‌وی تروپس برای اعتبار بخشیدن به مطالب خود به‌جای منبع از مثال استفاده می‌کند. شما می‌توانید راجع به هر چیزی که به ذهنتان می‌رسد (مثلاً دانشگاه شهر خود به‌عنوان یک مکان) صفحه بسازید، ولی تا وقتی نتوانید آن را با مثال‌های متعدد در مدیوم‌های مختلف پر کنید، صفحه‌ی شما هیچ‌وقت مورد پذیرش و بازدید قرار نخواهد گرفت و در اعماق سیاهچاله‌های اینترنتی دفن خواهد شد.

سه وبگاهی که در نوشتن زیرگونه‌های گمانه‌زن مورد استفاده قرار گرفته‌اند نیز جزو منابع اینترنتی پُروپیمان در زمینه‌ی ادبیات ژانری هستند و حین نگارش این مطلب، دو زیرمجموعه‌ی دیگر آن راجع به ادبیات معمایی و عاشقانه نیز در حال توسعه است. یکی از نقاط قوت این مجموعه وبگاه دید به‌شدت ریزبینانه‌ی آن‌ها نسبت به مفهوم «زیرگونه» است، به‌طوری‌که در طبقه‌بندی زیرگونه‌ها هیچ‌گونه تلفیق قابل‌ملاحظه‌ای صورت نگرفته است و کوچک‌ترین تمایزها نیز از نظر پنهان نمانده‌اند. البته در صورتی که این طبقه‌بندی‌ها بی‌پایه و اساس جلوه می‌نمودند و صرفاً نوعی گستردگی پوچ به‌نظر می‌رسیدند، این نقطه‌ی قوت به‌راحتی به یک نقطه‌ضعف تبدیل می‌شد، ولی خوشبختانه به لطف استدلال‌های قابل‌قبول راجع به چرایی و چگونگی مستقل بودن هر زیرگونه (از جمله مقایسه با زیرگونه‌های مشابه در صورت لزوم) و مثال‌های متعددی که برای هریک از آن‌ها آورده شده است، نتیجه‌ی نهایی قانع‌کننده به‌نظر می‌رسد.

البته در آخر تصمیم بر عهده‌ی شماست که تا چه حد این مطالب را جدی بگیرید و مثلاً در ذهن خود بین «بایوپانک» و «علمی‌تخیلی زیست‌شناسی مصنوعی» تمایز قائل شوید یا عبارتی چون «سرپوش آویختن» را در نوشتن نقد برای یک فیلم به‌کار ببرید، چون مطالب این وبگاه‌ها (و متعاقباً این کتاب)، خوب یا بد، نماینده‌ی نظرات و دیدگاه نویسندگان آن هستند و نظر و دیدگاه آن‌ها نیز مختص به خود آن‌هاست و در عرصه‌ی آثار داستانی گمانه‌زن وحی مُنزل محسوب نمی‌شود. در واقع جز در مواردی خاص و معدود، چیزی به نام «وحی مُنزل» در عرصه‌ی داستان و داستان‌سرایی معنایی ندارد. هنوز حتی برای کلمات به‌ظاهر ساده‌ای چون «اسطوره» تعریفی ارائه نشده است که همه‌ی صاحب‌نظران سر آن توافق داشته باشند، چون کافی‌ست یک نفر نظریه یا طبقه‌بندی‌ای از خود ارائه دهد و به‌نحوی سعی کند با تعریفات خود برای طبیعت آثار داستانی و نحوه‌ی خلق شدن آن‌ها حد و حدود تعیین کند تا یک ادیب یاغی پیدا شود و با رویکردی جدید و خلق یک اثر ادبی نوآورانه که تمام قواعد را در هم می‌شکند، خط بطلانی بر تمام فرضیه‌هایش بکشد و او را حسابی شرمنده‌ی خود کند. در واقع شکوفایی و رونق  ادبیات بر پایه‌ی همین قانون‌شکنی دائمی استوار است، چون در این وادی قانون‌شکنان سرزنش نمی‌شوند، بلکه جریان‌ساز می‌شوند و مورد تحسین قرار می‌گیرند. بنابراین با وجود این که این مطالب برای بنده موثر واقع شدند، انتظار نمی‌رود لزوماً تاثیری مشابه و مثبت را روی خواننده نیز بگذارند. برای همین لازم به ذکر است که این کتاب ادعایی مبنی بر سند و مدرک بودن ندارد و توصیه می‌شود مطالب آن به‌شدت مورد قضاوت قرار بگیرد، چون یکی از مهم‌ترین فلسفه‌های پشت به وجود آمدن آن نیز همین بوده است: انتخاب منابعی که با وجود شایستگی‌هایشان، بی‌ادعا و انعطاف‌پذیر بوده‌اند و دست مخاطبشان را برای تایید یا تکذیب دیدگاهشان کاملاً باز گذاشته‌اند.

معادل‌یابی‌ فارسی عبارات و اسامی

در زمینه‌ی معادل‌یابی فارسی عبارات و اسامی و املای آن‌ها، از سه منبع زیر استفاده شده است:

1. مجموعه‌ی وبگاه‌های آکادمی فانتزی؛ به ویژه دانشنامه‌ی هنر و ادبیات گمانه‌زن[۶].
2. فهرست واژگانِ انتهای کتابِ «فرهنگ‌واره‌ی اصطلاحات ادبی، ویرایش هشتم»/نویسنده: ام. اچ. آبرامز، مترجم: سیامک بابایی، نشر جنگل.
3. ویکی‌پدیای فارسی.

در مواردی که منابع بالا و جست‌وجوهای اینترنتی جوابگو نبوده‌اند، معادل‌هایی ساخته شده است.

همچنین لازم به‌ذکر است که در برگردان اسامی کتاب‌هایی که به زبان فارسی ترجمه شده‌اند و آثاری که در ایران شناخته‌شده‌اند، اولویت با اسمی بوده که مترجم برای آن برگزیده یا در میان مردم جا افتاده است. بنابراین در این کتاب آثاری چون Star Wars و Star Trek به‌ترتیب جنگ ستارگان و پیشتازان فضا نامیده شده‌اند، نه جنگ‌های ستاره‌ای و سفر در میان ستارگان.

مخاطبان اصلی کتاب

این کتاب جنبه‌ی تخصصی ندارد و بنابراین محدود به دامنه‌ی مخاطب خاصی نیست؛ هرکس، به هر شکلی و در هر سطحی به مبحث داستان علاقه داشته باشد، می‌تواند آن را بخواند. ولی به‌نظرم دو قشر خاص بیشترین استفاده را از آن خواهند برد: ۱. کسانی که با رویکردی حرفه‌ای به مبحث داستان‌نویسی برای هر مدیومی (از کتاب و کامیک گرفته تا فیلم و بازی)‌ علاقه‌مند هستند و دوست دارند یک سری دانش پایه و کاربردی راجع به آن کسب کنند. ۲. کسانی که با انواع و اقسام فیلم، بازی، کامیک، سریال و کتاب آشنایی دارند و خودشان را به یک سبک و گونه‌ی خاص محدود نمی‌کنند، فرهنگ فاخر و فرهنگ عامه به یک میزان برایشان جذابیت دارد و دوست دارند شالوده و ساختار پیچیده‌ی انواع و اقسام آثار داستانی را بهتر درک کنند.

در کل گسترده بودن دامنه‌ی علاقه‌ی خواننده نسبت به مبحث داستان عنصری کلیدی برای بهره بردن از این کتاب است.

توضیحی کوتاه پیرامون پاورقی‌ها

در پاورقی، کنار اسامی لاتین آثار داستانی، یک سری اختصارسازی وجود دارد که فرم و مدیوم اثر مربوطه را مشخص می‌کند. راهنمای اختصارسازی‌ها به شرح زیر است:

ادبیات: Lit      فیلم: F      سریال‌های تلویزیونی: TV      بازی‌های ویدئویی: VG      کمیک: Co      انیمه: An         مانگا: Man      بازی‌های رومیزی: TTG                تئاتر: Th

ویرایش‌های احتمالی آتی

اگر کتاب مورد استقبال واقع شود، تصمیم دارم آن را طی ویرایش‌های آتی گسترده‌تر کنم و به روز نگه دارم، چون محتوا برای اضافه کردن به آن با کمی اغراق بی‌نهایت است. البته اگر به هر دلیلی امکان ویرایش‌های آتی پیش نیامد، مشکلی نیست. چون کتاب در حالت فعلی‌اش هم از انسجام و استقلالی نسبی برخوردار است و به امید ویرایش شدن در آینده، در اصلاح ضعف‌های آن کوتاهی صورت نگرفته است.

سخن پایانی

در آخر لازم می‌بینم نسبت به تمام کسانی که قبل از انتشار کتاب، مطالب را در اینترنت خواندند و با نظراتشان باعث دلگرمی‌ام شدند، از آقای فربد که اگر به‌خاطر ایشان نبود، شاید این کتاب هیچ‌وقت به چاپ نمی‌رسید، و البته از پدر و مادرم که همیشه حامی و مشوق من بوده‌اند، ابراز تشکر کنم.

فربد آذسن /مرداد ۹۴

[۱] Speculative Fiction

[۲] plot

[۳] motif

[۴] setting

[۵] TVtropes.org

[۶] wiki.fantasy.ir